ترجمه
و(سلیمان) جویاى حال پرندگان شد و (هدهد را ندید،) گفت: مرا چه شده كه هدهد را نمى‏بینم؟ (آیا حضور دارد و من نمى‏بینم) یا از غایبان است.
قطعاً او را كیفرى سخت خواهم داد یا او را ذبح مى‏كنم، مگر آن كه (براى غیبت خود) دلیل روشنى (و عذر موجّهى) براى من بیاورد.
پس دیرى نپایید كه (هدهد آمد و) گفت: از چیزى آگاهى یافتم كه تو (با همه‏ى عزّت و شوكتى كه دارى) از آن آگاه نشده‏اى و براى تو از (منطقه‏ى) سبا گزارشى مهم و درست آورده‏ام.
 (هدهد توضیح داد:) همانا من زنى را یافتم (به نام بلقیس) كه بر مردم سلطنت مى‏كرد و از همه چیز (دنیا) برخوردار بود وتخت بزرگى داشت.
 آن زن و قومش را چنین یافتم كه به جاى خدا براى خورشید سجده مى‏كنند و شیطان اعمالشان را در نظرشان آراسته، پس آنان را از راه (حقّ) بازداشته و آنان هدایت نمى‏شوند.

نکته ها
بعضى گفته‏اند: مراد از هدهد در این جا، هدهد خاصّى است؛ و دلیل خود را الف و لام در «الهدهد» و قدرت انسان‏شناسى و مكتب‏شناسى او دانسته‏اند كه توضیح این مطلب را در آیات بعد خواهیم خواند.(45)
ابوحنیفه از امام صادق‏علیه السلام سؤال كرد: چرا حضرت سلیمان از میان پرندگان تنها سراغ هدهد را گرفت؟ امام فرمودند: زیرا او آب را در درون زمین مى‏بیند، همان گونه كه ما روغن را در ظرف بلورین مى‏بینیم.(46)
بعضى براى عذاب هدهد نمونه‏هایى را ذكر كرده‏اند از جمله: جدا كردن او از جفتش، كندن پرهاى او، در معرض آفتاب قرار دادن، طرد كردن او از دربار سلیمان یا قرار دادن او با دشمن در یك قفس.(47)

پيام ها
1- تفقّد از زیردست، بازدید از كار آنان و جست‏وجو از احوالشان، از اصول اسلامى، اخلاقى، اجتماعى، تربیتى و مدیریّتى است. «تفقّد»
2- مسایل بزرگ، شما را از مسایل كوچك باز ندارد. «تفقّد الطّیر»
3- زود قضاوت نكرده و نیروهاى تحت‏امر خود را متهم نكنیم؛ شاید مشكلى در میان باشد كه ندانیم. «مالى لا أرى الهدهد»
4- تیزبینى و دقّت و تسلّط، شرط لازم براى رهبرى است. «مالى لا أرى الهدهد»
5 - حاكم وقاضى باید شرایط خاصّى داشته باشد از جمله:
الف: محبّت و دقّت. «تفقّد الطیر»
ب: تواضع. «مالى لا أرى الهدهد»
ج: صلابت در برابر متخلّف. «لاُعذّبنّه او لاذبحنّه»
د: فرصت دادن به متهم. «لیأتینّى»
6- نظارت دقیق بر حضور و غیاب نیروها، در كارهاى تشكیلاتى یك ضرورت است، همان گونه كه تخلّف بى‏دلیل از مقررات و ترك كردن پست خود، گناه نابخشودنى است. «ام كان من الغائبین»
7- تنبیه حیوان متخلف، مانعى ندارد. «لاُعذّبنّه»
8 - حیوان، تنبیه را درك مى‏كند. «لاُعذّبنّه»
9- وقتى كه غیبت از سوى یك پرنده این همه تهدید لازم داشته باشد، پس ما با آن همه غیبت‏ها و عدم حضورها چه تكلیفى داریم؟ «لاُعذّبنّه»
10- انبیا، هم قانون مى‏آورند و هم اجرا مى‏كنند. «لاُعذّبنّه»
11- براى مجازات متخلفان، باید كیفرهاى متعدّدى قرار داد تا در اجراى قانون، به بن بست نرسیم. «لاُعذّبنّه او لاذبحنّه»
12- قاطعیّت و عذرپذیرى، همراه یكدیگر لازم است. «لاُعذّبنّه - لیأتینّى»
13- در مدیریّت و تشكیلات، سهل‏انگارى ممنوع. «لاُعذّبنّه - لاَذبحنّه - لیأتینّى» (وجود حرف «لام» در سه جمله، نشانه‏ى قاطعیّت است)
14- براى حفظ نظام و گرفتن زهر چشم از متخلّفان، مانعى ندارد كه براى یك تخلّف كوچك، جریمه‏ى سنگینى قرار دهیم. «عذاباً شدیدا»
15- راه دفاع را به روى متهم نبندید. «او لیأتینّى بسلطان مبین»
16- حیوانات، شعورى دارند كه مى‏توانند براى كارهاى خود استدلال و توجیه داشته باشند. «لیأتینّى بسلطان»
17- با وجود منطق و استدلال، حتّى سلیمان در برابر هدهد تسلیم مى‏شود. «لیأتینّى بسلطان»
18- در یك تشكیلات، براى هر كار و مأموریّتى، حكم و مجوزى لازم است. «بسلطان مبین»
19- آن را كه حساب پاك است، از محاسبه چه باك است. «فمكث غیربعیدفقال»
20- حیوان مى‏تواند به چیزى برسد كه انسان نرسیده باشد. «احطت بمالم تحط»
21- سیروسیاحت، كلید كسب اطلاعات جدید است. «احطّ»
22- آزادى بیان، یكى از ویژگى‏هاى حكومت صالحان است. «احطت بمالم تحط به»
23- علم و دانایى، به سن و جنس و شكل ربطى ندارد. «احطت بمالم تحط»
24- انبیا نیز تحت تربیت الهى هستند. سلیمانى كه مى‏گفت: «اوتینا من كل شى‏ء» به من همه چیز داده شده، پرنده‏اى به او مى‏گوید: من چیزى مى‏دانم كه تو هم نمى‏دانى. «احطتُ بمالم تحط به»
25- در حكومت انبیا، تملّق و ترس وجود ندارد. «احطتُ بمالم تحط به»
26- بزرگان ومسئولان حكومت نباید منبع اطلاعات خودرا در افراد یا گروه‏هاى خاصّى منحصر كنند. (هدهد براى سلطان گزارش دارد) «احطت - جئتك»
27- در گزارش‏ها، اخبار قطعى و تأیید شده را بگویید. «بنبأ یقین»
28- وجود افراد یا سازمانى براى خبرگیرى از خارج از منطقه‏ى حكومتى لازم است. (البتّه نه براى جاسوسى، بلكه براى دعوت وارشاد یا آمادگى دفاعى) «من سبأ»
29- آنچه در خبر مهم است، قطعى بودن آن است؛ خبرنگار بزرگ باشد یا كوچك، انسان باشد یا حیوان. «بنبأ یقین»
30- مسئولان حكومت، تنها بر خبرهاى قطعى تكیه كنند. «بنبأ یقین»
31- برخى حیوانات شناخت بالایى دارند. «انّى وجدتُ امراة» هدهد مفاهیمى چون زن و مرد، تاج وتخت، حكومت ومالكیّت، توحید وشرك، خورشید و سجده، شیطان و تزیین‏هاى او، حقّ وباطل، هدایت و ضلالت را مى‏شناسد.
32- گوش دادن به سخنان دیگران، نشانه‏ى ادب و یكى از شرایط مدیریّت است؛ گرچه گوینده‏ى سخن، حیوان باشد. «انّى وجدتُ امراة»
3 3- زن مى‏تواند حكومت كند؛ «تملكهم» ولى حكومت زن بر جامعه، حتّى براى یك پرنده هم عجیب است. «وجدتُ امرأة - وجدتُها و قومها»
34- حكومت حضرت سلیمان، در ابتدا جهانى نبوده است. «امرأة تملكهم»
35 - تشكیل نظام و حكومت، سابقه‏ى تاریخى دارد. «تملكهم»
36- عوامل انحراف عبارتند از:
الف: رهبر گمراه. «وجدتها و قومها یسجدون للشمس»
ب: زرق و برق. «یسجدون للشمس»
ج: امكانات و رفاه. «اوتیت من كل شى‏ء»
د: شیطان و تزیین‏هاى او. «زین لهم الشیطان»
37- برخوردارى از نعمت‏هاى الهى، نشانه‏ى قُرب یا بُعد نیست. (خداوند هم به سلیمان مى‏دهد وهم به‏زنى كافر. در آیات قبل سلیمان گفت: «اوتینامن‏كل‏شى‏ء» به ما همه چیز داده شده؛ درباره‏ى بلقیس نیز مى‏خوانیم: «و اوتیت من كل شى‏ء» به او نیز همه چیز داده شده است).
38 - نعمت‏هاى خداوند در دست صالحان، فضل مبین و آشكار است؛ «اوتینا من كل شى‏ء انّ هذا لهوالفضل المبین» ولى در دست دیگران تاج و تخت و عرش عظیم مى‏شود. «اُوتیت من كل شى‏ء و لها عرش عظیم»
39- انسان از نظر فطرت، پرستشگر است؛ اگر حقّ را نپرستد به سراغ باطل مى‏رود. «وجدتها و قومها یسجدون...»
40- مردم، دینى را مى‏پذیرند كه حاكمان و پیشوایانشان پذیرفته باشند. «الناس على دین ملوكهم» «وجدتها و قومها یسجدون للشمس»
41- هر مشكلى را به اهلش بگویید. (گزارش انحراف و شرك را باید به سلیمان گفت). «یسجدون للشمس»
42- سابقه‏ى خورشیدپرستى، هم در زمان ابراهیم‏علیه السلام بوده است؛ «هذا ربّى هذا اكبر»(48) و هم در زمان سلیمان علیه السلام. «یسجدون للشمس»
43- بهترین وسیله‏ى انحراف مردم، تزیین كارهاى زشت آنهاست. «زیّن لهم الشیطان»
44- گذشته‏ى بدِ افراد، نشانه‏ى انحراف قطعى آنها در آینده نیست. (بلقیس و قوم او منحرف بودند ولى بعداً هدایت شدند). «لایهتدون»
45- در گزارش‏ها، اصل خبر را بگویید و تحلیل و برداشت را به اهلش واگذار كنید. «انّى وجدتُ... فهم لایهتدون» (آنچه هدهد گزارش داد صحیح بود، ولى آن جا كه تحلیل كرد خلاف گفت، زیرا آنها هدایت شدند).