ترجمه
بر شما مقرّر شده كه چون یكى از شما را (نشانههاى) مرگ فرا رسد، اگر مالى از خود به جاى گذارده، براى پدر ومادر ونزدیكان به طور شایسته وصیّت كند، این كار حقّ و شایسته پرهیزكاران است.
نکته ها
بعضىها فكر مىكنند وصیّت كردن، زمینهى زود مردن است، در حالى كه یك نوع دوراندیشى است واینكه مىفرماید: هنگام مرگ وصیّت كنید. چون آن لحظه، آخرین فرصت است وگرنه مىتواند سالها قبل از فرا رسیدن مرگ، وصیّت كند.
بعضى وصیّت كردن را واجب دانستهاند، امّا از جملهى «حقّاً على المتّقین» استفاده مىشود كه این عمل مستحبّ است وگرنه مىفرمود: «حقّاً على المؤمنین»
در آیهى شریفه به جاى كلمه «مال» از كلمه «خیر» استفاده شده تا روشن شود كه مال و ثروت، مایهى خیر و نیكى است و آنچه در اسلام مورد انتقاد قرار گرفته، مال حرام یا علاقهى زیاد به مال یا ترجیح دادن مال بر كمالات فردى و نیازهاى اجتماعى و یا استثمار مردم براى تحصیل آن است.
وصیّت باید بر اساس «معروف» یعنى عقلپسند باشد، نه از روى كینه و انتقام و یا مهرورزىهاى بىجا و بىرویه. چون از ارث، تنها بعضى از بستگان بهرهمند مىشوند آن هم به مقدار معیّن، لذا اسلام سفارش مىكند اگر در میان فامیل كسانى هستند كه از ارث محرومند و یا سهم ارث آنان اندك است با وصیّت، در مورد توسعهى سهمیّه آنان اقدام نماید، ولى اگر كسى در این وصیّت رعایت عدالت نكند و یا ظلمى را روا دارد، گناه كبیره انجام داده است. [532]
در لابلاى متون روائى آمده است: شخصى با داشتن كودكانى صغیر، تمام اموال خود را در راه خدا بخشید. چون پیامبر صلى الله علیه وآله متوجّه شدند، پرسیدند با این مرده چه كردید؟ گفتند: او را دفن كردیم. فرمود: اگر قبلاً به من خبر داده بودید، اجازه نمىدادم او را در قبرستان مسلمانان دفن كنید، چرا كه او با داشتن این همه فرزند، براى آنان هیچ مالى نگذاشته و همه را در راه خدا داده است. [533]
وصیّت، كار دقیقى است كه اگر خداى ناكرده با بىتوجّهى انجام شود و بعداً عامل فتنه و ناراحتىهایى گردد، تمام كارهاى خیر محو مىشود. از پیامبر صلى الله علیه وآله روایت شده است كه فرمودند: گاهى انسان شصت سال عبادت مىكند، ولى چون وصیّت نامهى خود را عادلانه تنظیم نمىكند، به دوزخ مىرود. [534]
وصیّت، نشانهى آن است كه مالكیّت انسان حتّى بعد از مرگ در مورد قسمتى از دارایىهایش ادامه دارد.
مقدار وصیّت، یك سوم مال است و اگر شخصى در مورد بیش از این مقدار وصیّت كند، اجازهى وارثان شرط است. براى اینكه یاد بگیریم چگونه وصیّت كنیم، بهتر است وصیّت نامههاى اولیاى خدا، شهدا و علما را بخوانیم.
رسول خدا صلى الله علیه وآله فرمود: هركس ابتدا به عهده بگیرد كه وصیّت شخصى را انجام دهد، ولى سپس بدون عذر آنرا رها كند، هیچ عملى از او قبول نمىشود وتمام فرشتگانِ میان آسمان و زمین او را لعنت مىكنند و دائماً در غضب خداوند است ودر برابر هر كلمهى »یا ربّ« كه مىگوید، یك لعنت بر او نثار مىشود و پاداش تمام كارهاى قبلى او به پاى وصیّت كننده ثبت مىگردد. [535]
آثار و بركات وصیّت
1- وصیّت، نشانهى دقّت و اهل حساب بودن است.
2- وصیّت، نشانهى احترام به حقوق دیگران است.
3- وصیّت، انجام امور خیرى است كه از آن غفلت شده و تداوم عمل صالح، پس از مرگ است.
4- وصیّت، راهى براى پركردن خلأهاى اقتصادى و تعدیل ثروت است.
رسول اكرم صلى الله علیه وآله فرمودهاند: هركس با وصیّت از دنیا برود، گویا شهید مرده است [536]
وصیّت براى والدین وبستگان، عامل تجدید محبّت ویك نوع قدرشناسى است. لذا در آغاز آیه وصیّت، والدین مطرح شدهاند تا علاوه بر سهم ارث، وصیّت به نوعى تنظیم شود كه نفعش به آنان نیز برسد كه این خود از مصادیق احسان است.
اقسام وصیّت
1- واجب: مثل وصیّت به حقّ اللّه، حقّالناس، قضاى نماز و عبادات دیگر، پرداخت حقوق واجبه مانند خمس، زكات، دیون، بدهكارىهاى مردم.
2- مستحبّ: مثل وصیّت به امور خیریّه.
3- مباح: مثل وصیّت فرزندان به نوع شغل، حرفه، لباس، طعام.
4- مكروه: مثل وصیّت به مقبره سازى.
5 - حرام: مثل وصیّت به ایجاد مراكز فساد، انتشار كتب ضالّه.
532) سفینةالبحار، واژه »وصى«.
533) سفینةالبحار، واژه »وصى«.
534) نهجالفصاحة، جمله626.
535) تفسیر اطیبالبیان.
536) وسائل، ج13، ص352.
پيام ها
1- گرچه با مرگ، انسان از دنیا مىرود، امّا پروندهى عمل او با كارهایى نظیر وصیّت باز مىماند. «اذا حضر احدكم الموت.... الوصیة»
2- مال و ثروت، اگر در راه درست مصرف شود خیر است. «ان ترك خیر الوصیّة»
3- در وصیّت باید علاوه بر ارث، براى والدین و نزدیكان سهمى قرار داد. «الوصیّة للوالدین و الاقربین»
4- وصیّت باید بر اساس عرف پسندیدهى جامعه باشد. «الوصیّة... بالمعروف»
5 - ترك وصیّت، نوعى بىتقوایى نسبت به حقوق دیگران است. «الوصیّة... حقّاً على المتّقین»