ترجمه
اى كسانى كه ایمان آورده‌اید! هنگامى كه بدهى مدّت دارى (بر اثر وام یا معامله) به یكدیگر پیدا مىكنید، آنرا بنویسید. و باید نویسندهاى در میان شما به عدالت (سند را) بنویسد. كسى كه قدرت بر نویسندگى دارد، نباید از نوشتن خوددارى كند، همانطور كه خدا به او تعلیم داده است. پس باید او بنویسد و آن كس كه حقّ بر ذمّه او (بدهكار) است املا كند و از خدایى كه پرورگار اوست بپرهیزد و چیزى از آن فروگذار ننماید. و اگر كسى كه حقّ بر ذمّه اوست، سفیه یا (از نظر عقل) ضعیف و یا (به جهت لال بودن) توانایى بر املا كردن ندارد، باید ولىّ او (بجاى او) با رعایت عدالت (مدّت و مقدار بدهى را) املا كند و دو نفر از مردان را (بر این حقّ) شاهد بگیرد و اگر دو مرد نبودند، یك مرد و دو زن از گواهان، از كسانى كه مورد رضایت و اطمینان شما هستند (انتخاب كنید) تا اگر یكى از آنان فراموش كرد، دیگرى به او یادآورى كند. و شهود نباید به هنگامى كه آنها را (براى اداى شهادت) دعوت مىكنند خوددارى نمایند. و از نوشتن (بدهىهاى) كوچك یا بزرگِ مدّتدار، ملول نشوید (هر چه باشد بنویسید،) این در نزد خدا به عدالت نزدیكتر و براى اداى شهادت استوارتر و براى جلوگیرى از شك و تردید بهتر مىباشد، مگر اینكه تجارت و داد و ستد نقدى باشد كه در میان خود دست به دست مىكنید كه ایرادى بر شما نیست كه آنرا ننویسید. و هنگامى كه خرید و فروش (نقدى) مىكنید، (باز هم) شاهد بگیرید و نباید به نویسنده و شاهد (به خاطر حقّگویى) زیانى برسد (و تحت فشار قرار گیرد) و اگر چنین كنید از فرمان خداوند خارج شده‌اید و از خدا بپرهیزید و خداوند (راه درست زندگى را) به شما تعلیم مىدهد وخداوند به هر چیزى داناست.
نکته ها
بزرگترین آیهى قرآن، این آیه است كه دربارهى مسائل حقوقى ونحوهى تنظیم اسناد تجارى مىباشد. این آیه نشانهى دقّت نظر وجامعیّت اسلام است كه در دوره جاهلیّت و در میان مردمى عقب افتاده، دقیقترین مسائل حقوقى را طرح كرده است.
كلمه «تداینتم» از «دَین» به معناى بدهى، شامل هرگونه معامله غیر نقدى، وام و خرید سَلَف مىشود.
در حدیث آمده است: اگر كسى در معامله سند و شاهد نگیرد و مالش در معرض تلف قرار گیرد، هرچه دعا كند، خداوند مستجاب نمىكند و مىفرماید: چرا به سفارشات من عمل نكردى؟! [771]
اگر دقّت در حفظ حقوق فردى ضرورى است، حفظ بیتالمال بمراتب ضرورىتر است!
تنظیم سند، حتّى در معاملات نقدى مفید است، ولى ضرورت آن به اندازهى معاملات نسیه نیست. چون در معاملات موعددار، ممكن است طرفهاى معامله ویا شاهدان از دنیا بروند یا فراموش كنند، بنابراین لازم است نوشته هم بشود.
از فرمان نوشتن، معلوم مىشود كه اسناد تنظیم شدهاى كه همراه با گواهى عادل باشد، قابل استشهاد است.
از این آیه استفاده مىشود كه جامعه اسلامى باید یكدیگر را در حفظ حقوق حمایت كنند. زیرا هر معاملهاى، نیاز به كاتب و چند شاهد دارد.
در زمانى كه در تمام جزیرة العرب به گفته مورخان، 17 باسواد بیشتر نبوده، این همه سخن از نوشتن، نشانهى توجّه اسلام به علم وحفظ حقوق است.
771) كنزالدقائق، ج2، ص467.
پيام ها
1- ایمان، بستر ومقدّمه عمل به احكام، وخطاب؛ «یا ایّها الّذین آمنوا» تشویقى براى عمل به احكام است.
2- مدّت بدهكارى، باید روشن باشد. «الى اجل مسمّى»
3- براى حفظ اعتماد و خوشبینى به همدیگر و آرامش روحى طرفین و جلوگیرى از فراموشى، انكار و سوءظنّ، باید بدهىها نوشته شود. «فاكتبوه»
4- براى اطمینان و حفظ قرارداد از دخل وتصرّف احتمالى طرفین، سند باید با حضور طرفین وتوسط شخص سوّمى نوشته شود. «ولیكتب بینكم كاتب»
5 - نویسندهى قرار داد، حقّ را در نظر گرفته و عین واقع را بنویسد. «بالعدل» شرط گزینش نویسندهى اسناد، داشتن عدالت در قلم است.
6- به شكرانه سواد و علمى كه خداوند به ما داده است، كارگشایى كنیم. «ولا یأب كاتب ان یكتب كما علّمه اللّه»
7- اهل هر فن وحرفهاى مسئولیّت ویژه دارد، كسى كه قلم دارد باید براى مردم بنویسد. «ولا یأب كاتب ان یكتب»
8 - باید بدهكار كه حقّ بر ذمّه اوست، متن قرار داد را بگوید و كاتب بنویسد، نه آنچه را بستانكار ادعا نماید. «و لیملِل الّذى علیه الحقّ»
9- اقرار انسان علیه خودش، قابل قبول است. «فلیملل الذى علیه الحقّ»
10- بدهكار، هنگام املاى قرارداد باید خدا را در نظر بگیرد و چیزى را فروگذار نكند و تمام خصوصیّات بدهى را بگوید. «ولیتّق اللّه ربّه»
11- تدوین قانون باید به گونهاى باشد كه حقّ ناتوان ضایع نشود. اگر بدهكار، سفیه یا ضعیف و ناتوان و یا گنگ و لال بود، سرپرست و ولىّ او متن قرارداد را بگوید و كاتب بنویسد. «فان كان الذى علیه الحقّ سفیهاً او ضعیفاً... فلیملل ولیّه»
12- سفیهان وناتوانان در مناسبات اجتماعى، نیازمند ولىّ هستند. «فلیملل ولیّه»
13- توجّه به حقوق طبقه محروم و اقشار ضعیف، از سوى مسئولان وسرپرستان لازم است. «فلیملل» صیغه امر نشانه لزوم این كار است.
14- مردان، در گواه شدن وگواهى دادن بر زنان مقدّم مىباشند. «شهیدین من رجالكم»
15- گواهان باید عادل ومورد اطمینان و رضایت طرفین باشند. «ممن ترضون»
16- هر كدام از مردها به تنهایى مىتوانند شاهد باشند، ولى اگر شاهد یك مرد و دو زن بود، آن دو زن به اتفاق هم اداى شهادت كنند. تا اگر یكى لغزش یا اشتباه كرد، نفر دوّم یادآورى كند. «فتذكّر احدیهما»
دو زن به جاى یك مرد در گواهى، یا به خاطر روحیّهى ظریف و عاطفى آنهاست و یا به جهت آن است كه معمولاً زنان در مسائل بازار و اقتصاد حضور فعّال ندارندو آشنایى آنها با نحوهى معاملات كمتر است.
17- اگر براى شاهد گرفتن از شما دعوت كردند، خوددارى نكنید، گرچه گواه شدن بدون دعوت واجب نیست. «ولا یأب الشهداء اذا ما دعوا»
18- مبلغ قرارداد مهم نیست، حفظ اطمینان و حقّالناس مهم است. «ولاتسأموا ان تكتبوه صغیراً او كبیراً»
19- ثبتِ سند به صورت دقیق و عادلانه سه فایده دارد:
الف: ضامن اجراى عدالت است. «اقسط»
ب: موجب جرأت گواهان بر شهادت دادن است. «اقوَم»
ج: مانع ایجاد بدبینى در جامعه است. «ادنى ألاّ ترتابوا»
20- اگر فایده واسرار احكام براى مردم گفته شود، پذیرفتن آن آسان مىشود. «ذلكم اقسط...»
21- معطل شدن امروز براى نوشتن قرارداد، بهتر از فتنه و اختلاف فرداست. «ادنى الا ترتابوا»
22- در معاملات نقدى، لزومى به نوشتن نیست. «اِلاّ أن تكون تجارة حاضرة»
23- در معاملات نقدى، اگرچه نوشتن لازم نیست، ولى شاهد بگیرید. «فلیس علیكم جناح ألاّ تكتبوها واشهدوا اذا تبایعتم»
24- كاتب و شاهد در امان هستند و نباید به خاطر حقّ نوشتن و حقّ گفتن مورد آزار و اذیّت یكى از طرفین قرار گیرند. «لایضارّ كاتب ولاشهید»
25- اگر اداى شهادت و یا نوشتن قرارداد، نیازمند زمان یا تحمّل زحمتى بود، باید شاهد و كاتب به نحوى تأمین مالى شوند وگرنه هر دو ضرر خواهند كرد. «ولا یضارّ كاتب ولا شهید»
26- كاتب وشاهد حقّ ندارند سند را به گونهاى تنظیم كنند كه به یكى از طرفین ضررى وارد شود. «لایضارّ كاتب ولاشهید»
27- هرگونه خدشه در سند، از هركس كه باشد، فسق و گناه است.«فانّه فسوق»
28- كاتب و شاهد، مرزبان حقوق مردم هستند و شكستن مرزها همان خروج از مرز وفسق است.«فانّه فسوق»
29- قلب پاك و با تقوى، همچون آینه علوم و حقایق را مىگیرد. «واتقواللّه و یعلّمكم اللّه»
30- خداوند تمام نیازهاى مادّى و معنوى شما را مىداند و بر اساس آن، احكام و قوانین را براى شما بیان مىكند. قانون گذار باید آگاهى عمیق و گسترده داشته باشد. «واللّه بكل شىء علیم»