ترجمه
او كسى است كه این كتاب را بر تو نازل كرد. بخشى از آن، آیات محكم (روشن و صریح) است كه اصل و اساس این كتاب را تشكیل مىدهد. (و هرگونه ابهامى در آیات دیگر، با مراجعه به این محكمات روشن مىشود) و بخشى از آن، آیات متشابه است (كه احتمالات مختلفى در معناى آیه مىرود، ولى با توجه به آیات محكم، تفسیر آنها روشن مىشود.) امّا كسانى كه در دلهایشان انحراف است، به جهت ایجاد فتنه (و گمراه كردن مردم) و نیز به جهت تفسیر آیه به دلخواه خود، به سراغ آیات متشابه مىروند، در حالى كه تفسیر این آیات را جز خداوند و راسخان در علم نمىدانند. آنان كه مىگویند: ما به آن ایمان آوردهایم همهى آیات از طرف پروردگار ماست (خواه محكم باشد یا متشابه) و جز خردمندان پند نگیرند.
نکته ها
در این آیه، چند سؤال مطرح است:
سؤال: قرآن در یكجا همهى آیات خود را محكم دانسته و فرموده: «كتاب اُحكمت آیاته» و در ج[3]اى دیگر همه را متشابه دانسته و فرموده: «كتاباً متشابهاً»[4] ولى در این آیه بعضى را محكم وبعضى را متشابه معرّفى نموده است، مسأله چیست؟
پاسخ: آنجا كه فرمود: تمام آیاتِ قرآن محكم است، یعنى سخن سست و بىاساس در هیچ آیهاى نیست و آنجا كه فرمود: همهى آیات متشابه هستند، یعنى سیستم و آهنگ آیات قرآن، هماهنگ، یكنواخت و شبیه بهم است.
اما با این حال، از نظر فهم مردم همهى آیات یكسان نیستند، بعضى صریح و روشن و همه كس فهم، ولى بعضى داراى معانى بلند وپیچیدهاند كه همین امر موجب شبهه و اشتباه آنان مىگردد.
سؤال: چرا در قرآن آیات متشابه به كار رفته است؟
پاسخ: اوّلاً: وجود آیات متشابه زمینهى فكر و تدّبر در آیات است.
ثانیاً: موجب رجوع مردم به رهبران آسمانى مىشود. آرى، اگر همهى درس آسان باشد، شاگرد احساس نیاز به استاد نمىكند.
ثالثاً: متشابهات وسیله آزمایش مردم است. گروهى كژاندیش، از لابلاى آنها به سراغ اهداف شوم خود مىروند و گروهى اندیشمند، به فرموده امام رضاعلیه السلام با مراجعه به محكمات، معناى صحیح آیات را كشف مىنمایند.[5]
سؤال: نمونه آیات متشابه كدام است؟
پاسخ: در قرآن مىخوانیم: «الى ربّها ناظرة»[6] در قیامت، چشمها به پروردگارشان مىنگرند. چون عقل سلیم، جسم بودن را براى خداوند محال مىداند و در آیات دیگر قرآن نیز مىخوانیم: «لاتدركه الابصار»[7] چشمها او را درك نمىكنند، لذا مىفهمیم كه مراد از نگاه به پروردگار، نگاه به لطف و پاداش او در قیامت است.
همچنین مراد از «دست خدا» در آیهى «یداللّه فوق ایدیهم» قدرت اوست، چنانكه در فارسى نیز مىگوییم: فلانى در فلان شهر یا اداره دست دارد، یعنى قدرت دارد. وگرنه خداوند كه جسم نیست تا دست و پا داشته باشد. قرآن نیز مىفرماید: «لیس كمثله شىء»[8] او همانندى ندارد.
این گونه آیات، سبب انحراف ساده اندیشانى شده كه به آیات دیگر توجّه ندارند و از مفسّران واقعى یعنى اهلبیت پیامبرعلیهم السلام جدا افتادهاند و شاید به جهت همین خطرات باشد كه قرآن، خود به ما سفارش نموده است هنگام قرائت قرآن از شرّ شیطان به خداوند پناه ببرید. «فاذا قرأت القرآن فاستعذ باللّه من الشیطان الرجیم»[9]
سؤال: تأویل قرآن به چه معناست؟
پاسخ: مراد از تأویل، اهداف و معارف و اسرار پشت پردهاى است كه بعد روشن مىشود. نظیر تعبیر خوابى كه حضرت یوسف دید و بعد روشن شد و یا اسرارى كه در شكستن كشتى توسط خضر و موسى بود كه بعد روشن شد.
در روایات مىخوانیم: آیات ناسخ، از محكمات وآیات منسوخ از متشابهات قرآن است و ائمه معصومینعلیهم السلام مصداق بارز راسخون در علم هستند.[10] همچنان كه خروج كنندگان بر حاكم اسلامى، كج اندیشانى هستند كه به دنبال آیات متشابه مىروند.[11]
حضرت على علیه السلام در نهجالبلاغه[12] از راسخان در علم ستایش مىكند. آنان كه به عجز علمى خود اعتراف دارند و از تعمق در چیزى كه ضرورتى ندارد دست باز مىدارند.
3) هود، 1.
4) زمر، 23.
5) من ردّ متشابه القرآن الى محكمه هدى الى صراط مستقم». بحار، ج2، ص185.
6) قیامة، 23.
7) انعام، 103.
8) شورا، 11.
9) نحل، 98.
10) تفسیر نورالثقلین.
11) تفسیر درّالمنثور، ج2، ص 148.
12) نهجالبلاغه، خطبه 91.
پيام ها
1- هر كس همهى آیات را نمىفهمد. «و اُخر متشابهات»
2- قلبهاى منحرف، منشأ فساد و فتنه است. «فى قلوبهم زیغ فیتّبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة»
3- فتنه، تنها آشوب نظامى و فیزیكى نیست، تفسیر به رأى و تحریفِ فرهنگ و معانى آیات، نیز فتنه است. «ابتغاء الفتنة»
4- گاهى حقّ دستاویز باطل مىشود. «ابتغاء الفتنة»
5 - هدف نهایى و مقصد اعلاى آیات الهى را تنها خدا و راسخان در علم مىدانند. «ومایعلم تأویله الا اللّه و الراسخون فى العلم»
6- نام راسخان در علم در كنار نام مقدّس خداوند آمده و مقامشان بعد از مقام الهى است. «ومایعلم تأویله الا اللّه و الراسخون فى العلم»
7- علم، درجاتى دارد كه بالاترین آن آشنا شدن به تأویل و رسیدن به هدف نهایى است. «ومایعلم تأویله الا اللّه و الراسخون فى العلم»
8 - عالمان واقعى بىتكبّرند. «والراسخون فى العلم یقولون امنّا به»
9- گرایش به باطل، مانع از رسوخ علم است. «الراسخون فى العلم» در برابر «فى قلوبهم زیغ» قرار داده شده است.
10- هر چه را نمىفهمیم انكار نكنیم. «كل من عند ربّنا»
11- نزول آیات محكم و متشابه، در مسیر تربیت است. «كل من عند ربّنا»