ترجمه
و هیچ جنبندهاى در زمین و هیچ پرندهاى كه با دو بال خود پرواز مىكند، نیست مگر اینكه آنها هم اُمّتهایى چون شمایند. ما در این كتاب (قرآن یا لوح محفوظ) هیچ چیز را فرو گذار نكردیم، سپس همه نزد پروردگارشان گرد مىآیند.
نکته ها
قرآن توجّه خاصّى به زندگى حیوانات دارد و از یادآورى خلقت، شعور و صفات آنها در راه هدایت مردم استفاده مىكند. «و فى خلقكم و ما یبثّ من دابّة آیات لقوم یوقنون» [310] در روایات وتجارب انسانى هم نمونههاى فراوانى دربارهى شعور و درك حیوانات به چشم مىخورد و براى یافتن شباهتها و آشنایى با زندگى حیوانات، باید اندیشه و دقّت داشت. [311] «امم أمثالكم»
مراد از «كتاب» در آیه، یا قرآن است یا «لوح محفوظ» كه در واقع كتاب خلقت است.
در آیات دیگر هم تعبیراتى چون: «تبیاناً لكلّ شىء» [312] ، «كلٌّ فى كتاب مبین» [313] آمده كه نشانهى كامل بودن قرآن است.
امام باقر علیه السلام فرمود: نشان كمال قرآن این است كه ریشه و سرچشمهى همه سخنان رسول اللّه و ائمّهعلیهم السلام است، پس هر گاه حدیثى گفتیم، سند قرآنى آن را از ما بخواهید.
در حدیثى پیامبر اكرمصلى الله علیه وآله از قیل و قال و فساد مال و سؤالات پى در پى، نهى مىكند. از امام باقر علیه السلام سند قرآنى آن را پرسیدند، فرمود: سند نهى از قیل و قال، آیه «لا خیرَ فى كَثیر مِن نَجواهم الاّ مَن أمَرَ بِصدقةٍ أو مَعروفٍ أو اصلاح بَینَ النّاس» [314] است. سند فساد مال، آیه «و لاتؤتوا السفهاء أموالكم الّتى جعل اللَّه لكم قیاماً» [315] و سند سؤال نابجا این آیه است: «لاتسألوا عن أشیاء اِن تبد لكم تسؤكم» [316]
شعور حیوانات
از آیات و روایات و تجارب برمىآید كه شعور، ویژه انسان نیست. به نمونههایى توجّه كنید:
1- حضرت سلیما همراه با سپاهیانش از منطقهاى عبور مىكردند، مورچهاى به سایر مورچگان گفت: فورى به خانههایتان بروید، تا زیر پاى ارتش سلیمان له نشوید. [317] شناخت دشمن، جزو غریزهى مورچه است، ولى اینكه نامش سلیمان و همراهانش ارتش اویند، این بالاتر از غریزه است.
2- هدهد در آسمان از شرك مردم زمینى مطلع شده و نزد سلیمان گزارش مىدهد كه مردم منطقهى سبأ، خداپرست نیستند. آنگاه مأموریّت ویژهاى مىیابد. شناخت توحید و شرك و زشتى شرك و ضرورت گزارش به سلیمان پیامبر و مأموریّت ویژهى پیامرسانى، مسألهاى بالاتر از غریزه است. [318]
3- این كه هدهد در جواب بازخواست حضرت سلیمان از علّت غایب بودنش، عذرى موجّه و دلیلى مقبول مىآورد، نشانه شعورى بالاتر از غریزه است. [319]
4- اینكه قرآن مىگوید: همه موجودات، تسبیح گوى خدایند ولى شما نمىفهمید، [320] تسبیح تكوینى نیست، زیرا آن را ما مىفهمیم، پس قرآن تسبیح دیگرى را مىگوید.
5 - در آیات قرآن، سجده براى خدا، به همه موجودات نسبت داده شده است. «وللَّه یسجد ما فى السموات و ما فى الارض...» [321]
6- پرندگان در مانور حضرت سلیمان شركت داشتند. «وحشر لسلیمان جنوده من الجن و الانس والطیر» [322]
7- حرف زدن پرندگان با یكدیگر و افتخار سلیمان به اینكه خداوند، زبان پرندگان را به او آموخته است. «علّمنا منطق الطیر» [323]
8 - آیهى «واذا الوُحوشُ حُشِرَت» [324] ، محشور شدن حیوانات را در قیامت مطرح مىكند.
9- آیهى «والطّیر صافّات كلٌّ قد عَلِم صلاته و تسبیحه» [325] ، نشانهى شعور و عباد آگاهانهى حیوانات است.
10- وجود وفا در برخىحیوانات، از جمله سگ نسبت به صاحبخانه وفرزندانش.
11- تعلیم سگ شكارى و سگ پلیس براى كشف قاچاق، یا خرید جنس، نشانهى آگاهى خاصّ آن حیوان است.
12- اسلام از ذبح حیوان در برابر چشم حیوان دیگر، نهى كرده است كه این نشانهى شعور حیوان نسبت به ذبح و كشتن است.
310) جاثیه، 4.
311) تفسیر مراغى.
312) نحل، 89.
313) هود، 6.
314) نساء، 114.
315) نساء، 5.
316) مائده، 101 ؛ تفسیر نورالثقلین.
317) نمل، 18.
318) نمل، 22.
319) نمل، 22 تا 26.
320) اسراء، 44.
321) نحل، 49.
322) نمل، 17.
323) نمل، 16.
324) تكویر، 5.
325) نور، 41.
پيام ها
1- قدرت الهى در آفرینش و هدفدارى خلقت، نسبت به همهى موجودات یكسان است. «من دابّة... ولا طائر ...»
2- نظم و زندگى اجتماعى، مخصوص انسانها نیست، بلكه در زندگى حیوانات هم مشاهده مىشود. «اُمم أمثالكم»
3- انسانها و حیوانات، همه نیاز به تدبیر الهى دارند. خداوند، طبق مصلحت به آنها شعور مىدهد، و همه داراى نظم و نظامى هستند. «اُمم أمثالكم»
4- قرآن كریم، جامعترین و كاملترین كتاب آسمانى است. «ما فرّطنا فى الكتاب من شىء»
5 - آنچه سبب هدایت، تربیت ورشد انسانهاست، در قرآن آمده است. (قرآن در اثبات حقانیّت پیامبراسلام و هدایت مردم هیچ گونه كاستى ندارد) «ما فرّطنا فى الكتاب»
6- در حقّ حیوانات هم ظلم یا كوتاهى نكنیم، آنها هم مثل ما حقّ حیات دارند. «اُمم [326] أمثالكم»
7- معاد و حشر، تنها مخصوص انسانها نیست. «و ما من دابّة... ثمّ الى ربّهم یحشرون»
8 - حركت همه موجودات به سوى خداوند یك حركت تكاملى و جلوهاى از ربوبیّت الهى است. «الى ربّهم یحشرون»
326) تفسیر قرطبى.